adige habze ne demek?

Adığe Xabze veya Çerkes Kabzesi (Çerkesçe: Адыгэ Хабзэ; Adığe Xabze; alternatif yazılışlarıyla Khabze, veya Habze veya başka bir adıyla Habzism,¹) Çerkes halkının felsefesi, hayat yasası, geleneği ve dünya görüşüdür. Çerkes geleneklerine göre, bir Çerkes her zaman Xabze tarafından tanımlanan bir dizi yazılı olmayan kurala göre yaşamak zorundadır. Adıge Xabze'nin ana kurallarından bazıları, yaşlılara ve kadınlara gösterilen ekstra saygı, Çerkes olmayanlarla evlenme yasağı ve dürüstlük, onur ve cesaretin önemini içerir.

Eski zamanlarda paganist inanışlar ile harmanlanmış olsa da, özellikle Çerkeslerin İslamı kabul etmesinin ardından bu inanışlardan ayrılmıştır. Yerel felsefe Helen dini ve felsefesinden etkilenmiştir.²

Etimoloji

"Xabze" (Хабзэ), "xı" yani "geniş" veya "evren" ve "bze" yani "konuşma", "kelime", "dil" kelimelerinin Çerkesçe bileşiğidir.³ Bu nedenle, anlamı kabaca "evrenin dili" veya "varoluşun rehberi" gibi bir anlama gelmektedir. Bu konsept Dharma'ya benzetilebilir.⁴⁵ Xabze kelimesi, zamanla Çerkes dilinde "kural, adet, örf" gibi anlamlar kazanmıştır.

Adetler

Xabze, yazılı olmayan ama buna rağmen çiğnenmesi halinde çiğneyen kişinin etkili bir yaptırıma tabi tutulmasını sağlayan sosyal kurallar bütünüdür. Çerkeslere has olmakla birlikte, M.Ö. 3000'lere dayanan Çerkes tarihinin en eski ürünlerindendir. Bir Çerkes toplumunda, Xabze'ye aykırı hareket edenlere uygulanabilecek en basit yaptırım onu toplumdan dışlamaktır. Sosyalliğin oldukça önemli olduğu Çerkes toplumunda, birini toplumdan dışlamak, onun cenazesine ya da düğününe katılmamak, yapılabilecek en kötü şeydir ve bu sebeple Çerkesler bu yaptırımdan korunmak için bir otokontrol mekanizmasıyla hareket ederler. Xabze'nin bu caydırıcı etkisi Çerkes toplumunun yaşayışında diğer milletlere benzemeyen uygulamaları da beraberinde getirmiştir.⁶

Çerkes toplumunda, Xabze'ye uygun davranan birey toplumda saygınlaşır. toplumsal olaylarda ona da danışılır. Xabze'yi iyi bilmek ve uygulamak, bir Çerkes için çok önemli bir ünlenme vesilesidir. Bu yönüyle tanınan kişiler her yerde saygı görürler, sevilirler. Xabze'ye hakim kişiler, yaşları da belli bir olgunluğa erince Thamade statüsüne yükselirler ve toplumda söz sahibi olmaya başlarlar. bu, bir Çerkes için mümkün olan en güzel ödül, en eşsiz prestij vesilesidir. Çok büyük bir hata yapmadığı sürece de hemen her Çerkes bu statüye erişir.⁷

Xabzeci Hareket

Sovyet rejiminin düşüşünden sonra, Xabzeci dünya görüşünün canlanması Çerkes aydınlar tarafından 1990'larda milliyetçilik ve kültürel kimliğin parçası olarak, daha yakın zamanlarda ise Vahhabilik ve diğer İslami köktenciliklere karşı bir güç olarak desteklendi.⁸⁹ Hareket, 2012 istatistiklerine göre özellikle Karaçay-Çerkesya'da (% 2) ve Kabardino-Balkarya'da (%3) gelişti.¹⁰ Uygulayıcılar ve savunucular Radikal İslamcı zulümle karşılaştılar. 29 Aralık 2010'da, tanınmış bir Kabardey-Çerkes etnografı ve Xabze savunucusu olan¹¹ Arsen Tsipinov, Çerkes olmayan İslamcılar tarafından öldürüldü.¹²¹³

11 Mayıs 2018'de Xabze ile ilgili "الادية هابزة-العادات الشركسية" veya "Адыгэ хабзэ" başlıklı bir kitap yayınlandı. Çerkes dil uzmanı Zarema Madin Gutchetl tarafından yazıldı ve Nancy Hatkh tarafından tercüme edildi. Nahit Serbes de Xabze ile ilgili kitaplar yazdı.¹⁴

2011 yılında internet üzerinden "May 21 Call to Action - Where is Circassia?" isimli barışçıl bir bağımsızlık hareketi başlatıldı. Bu hareket kalem kılıçtan üstündür felsefesiyle yola çıkmıştı, üyeler Rus fanatik milliyetçilerden silahlı tehtidler almaya başlayınca yavaş yavaş yoklara karıştı.¹⁵

Haziran 2019'de Xabze savunucusu Martin Kochesoko Rus hükümeti tarafından hapis cezasına çarptırıldı.¹⁶ Çerkes milliyetçiler çeşitli protestolar ve internet üzerinden kampanyalar düzenleyerek Rus hükümetine baskı uyguladıktan¹⁷¹⁸ sonra ev hapsine alındı.¹⁹

Temmuz 2020'de Soçi’ye yakın Adler’de inşa edilen ve Çerkes soykırımı sırasında katliam yapan liderleri yücelten anıtın Xabzeci Çerkesler tarafından yıkılmasından rahatsız olan Rusya Devlet televizyonu sunucusu Mikhail Leontiev, programında konuyu yorumlarken Çerkesler hakkında hakaret ve aşağılama içeren ve yeni bir Çerkes katliamını öne süren ifadeler kullandı.²⁰ Bunun ardından "Yeni Çerkes Soykırımı" konusu gündem oldu. Üst düzey siyasetçi ve yöneticiler Çerkeslere yönelik hakaretlerde bulunarak, soykırım çağrısı yaptı. Rusya devlet şirketleri Gazprom ve Rumsfelt’in yöneticileri ve çeşitli siyasetçiler kaldırılan anıt üzerinden Çerkeslere ağır hakaretler içeren açıklamalar yaptı. Rus teknoloji tasarımcısı Artemy Lebedev Çerkeslere yönelik ağır hakaretler ve yeni soykırım imalarının bulunduğu açıklamalarda bulundu.²¹²²²³ Hemen ardından Lebedev’e Rusya’da üst düzey nişanlardan olan “Vatan Liyakat Nişanı” verilmesi bu kişilerin devlet tarafından korunduğu şüphesini uyandırdı.²⁴

Antik İnançlar

Önemli bir unsur, evlatlarını gözetleme yeteneğine sahip ataların ruhlarıdır.²⁵ Ahirette (Hadrikhe) fiziksel acı veya zevk kavramı yoktur: ruha, kişinin kendisinin ve atalarının önünde seçtiği yaşam yolu için manevi tatmin veya pişmanlık verilir. Bu nedenle, insanın dünyevi varoluşunun amacı, onurun (nape), şefkatin (guschlegu), iyi niyetli yardımın (psape) tezahürüne karşılık gelen ruhun mükemmelliğidir ve bu insan ruhunun ataların ruhuna açık bir vicdanla (nape huzhkle) katılmasını sağlar. Ataların ruhları anma gerektirir: cenaze şölenleri düzenlenir (hedeus) ve ölü ruhların anılması için kurban veya anma yemeği hazırlıkları (zheryme) uygulanır ve dağıtılır.²⁶